INTEGRALE LOYAUTEITSZORG BINNEN JUSTITIE.
1. Wat is Loyaliteit? Loyaliteit is een concept
dat vaak wordt geassocieerd met trouw, eerlijkheid, solidariteit en
het nakomen van afspraken. Hoewel iedereen er instinctief een idee bij heeft,
kan de precieze invulling sterk verschillen per persoon of situatie. Loyaliteit
wordt gezien als een waardevol, maar tegelijkertijd vaag begrip.
2. Waarom is Loyaliteit belangrijk in onze samenleving? Onze
huidige samenleving is in snelle transitie en kent veel
onzekerheid. Mensen zoeken naar houvast en verbinding. Gemeenschappelijke
waarden, zoals loyaliteit, kunnen hierbij helpen. Echter, de westerse,
hoogopgeleide, geïndustrialiseerde, rijke en democratische samenleving (ook wel
een WEIRD-samenleving genoemd) heeft vaak een "blinde
vlek" voor collectieve morele waarden zoals loyaliteit. Individuele
vrijheid, autonomie en het verlangen naar zelfbeschikking krijgen vaak
voorrang. Hierdoor verliezen verbindende waarden aan belang en kan het
moeilijker worden om loyaal te zijn aan iets of iemand, omdat dit de
persoonlijke vrijheid kan beperken.
3. Loyaliteit binnen Justitie en Politie De
Justitie ervaart zelf ook dat verbindende loyaliteit niet meer vanzelfsprekend
is, mede door budgettaire druk en externe eisen. Terwijl van Justitie en
Politie verwacht wordt dat ze altijd bescherming bieden, rijst de vraag of zij
wel een gemeenschappelijke visie en waarden delen over wat
"goede Justitie" inhoudt.
• De eed van trouw: Medewerkers binnen
Justitie, zoals magistraten, advocaten en politieambtenaren, leggen een eed af
waarin ze trouw beloven. Deze eed formaliseert loyaliteit als een kernwaarde.
Maar de tekst stelt dat de eed op zichzelf weinig garandeert en
mensen niet zomaar bewust maakt van wat professionele loyaliteit precies
inhoudt.
• Deontologische principes: Er bestaan ook
gedragsregels (deontologie) voor magistraten en politie, die loyaliteit
omvatten. Deze zijn waardevol als referentiekader, maar zijn op zichzelf
ook niet voldoende. Regels moeten in de praktijk geïnternaliseerd worden
en samenvallen met doorleefde waarden van elke medewerker om effectief te zijn.
• Wederkerigheid: Loyaliteit berust
op wederkerigheid. Burgers verwachten dat de Staat (inclusief
Justitie en Politie) hen beschermt en een stabiel kader biedt. In ruil daarvoor
toont de burger loyaliteit aan de Staat. Als de burger twijfelt of de Staat
deze functies effectief vervult, brokkelt het vertrouwen en de loyaliteit af.
• Kwetsbaarheid van loyaliteit: De
loyaliteit van de burger is broos, vooral omdat de burger is
overgeleverd aan instellingen die hij niet kiest, maar die wel grote macht over
hem uitoefenen. Ontevreden burgers kunnen niet zomaar "overstappen"
naar een alternatief.
• Vertrouwen in Justitie: Het vaak lage
vertrouwen in Justitie en Politie heeft niet te maken met hun maatschappelijke
functie an sich, maar met de perceptie van hun effectieve functioneren.
Om op loyaliteit te kunnen rekenen, moeten Justitie en Politie hun taak daadwerkelijk
ter harte nemen, burgers beschermen en dit doen met de juiste intentie,
competentie en transparantie.
4. Loyaliteit in de rechtspraktijk De eis van
loyaliteit is diep verankerd in het recht zelf, zowel in België als in de
Europese Unie.
• Civiel recht (burgerlijk recht): Hier is
loyaliteit een kernelement, zichtbaar in begrippen als zorgvuldigheid
(diligentie), goede trouw en eerlijke procesvoering. Procedurele loyaliteit
betekent dat partijen en hun advocaten zich eerlijk en redelijk moeten
gedragen, niet alleen gericht op eigenbelang. Misbruik van procesrechten (bijv.
een proces nodeloos rekken) is deloyaal en kan gesanctioneerd worden door de rechter.
Er wordt een actieve medewerking van partijen verwacht aan een
efficiënt verloop van de procedure, met oog voor de belangen van anderen en het
rechtssysteem.
• Strafrecht: In het strafprocesrecht wordt
loyaliteit anders benaderd.
◦ Overheid versus verdachte: Loyaliteit
wordt enkel geëist van de overheid en de vervolgende partij
(bijv. openbaar ministerie), niet van de verdachte. Dit komt
doordat de verdachte fundamentele rechten heeft, zoals het recht van
verdediging, het vermoeden van onschuld, het zwijgrecht en het recht zichzelf
niet te hoeven incrimineren.
◦ Plichten van de overheid
(Politie en Justitie):
▪ Respect
voor de verdachte als persoon: Onderzoeken moeten objectief en open
zijn, tunnelvisie vermijden. Er moet aandacht zijn voor de
kwetsbare positie van een verdachte (bijv. door vrijheidsberoving). Bewijs moet
onafhankelijk van de wil van de verdachte worden verzameld; dwang of misleiding
om bekentenissen af te dwingen is verboden. Valse beloftes of
desinformatie zijn niet toegestaan. Correcte informatieverstrekking in
begrijpelijke taal is essentieel, vooral bij het vragen om vrijwillige
medewerking (bijv. huiszoeking met toestemming).
▪ Respect
voor de rechten van de verdediging: Het strafdossier moet transparant
en volledig zijn, inclusief bewijs dat de verdachte kan ontlasten (à
décharge). Het Openbaar Ministerie moet een objectief onderzoek voeren. Een
volledige onderzoek moet gebeuren voordat tot dagvaarding wordt overgegaan. De
onderzoeksrechter moet onpartijdig zijn, zowel à charge als à décharge
onderzoek voeren, en zijn bevoegdheden niet misbruiken voor andere doelen dan
waarheidsvinding. Het doelbewust uitstellen van de formele
inverdenkingstelling is strijdig met loyaliteit. Er moet een algemeen
correcte en respectvolle communicatie zijn vanuit Justitie.
▪ Respect
voor de wet: Justitiële instanties moeten zelf het goede
voorbeeld geven en alleen wettelijk toegestane methodes gebruiken om
bewijs te verzamelen. Illegaal bewijs verzamelen is deloyaal en tast de
waardigheid van de rechtspraak aan. Provocatie van misdrijven is verboden. De
bewijsregels mogen niet omzeild worden door het inschakelen van particulieren
voor illegale praktijken. Ook bij internationale samenwerking geldt dat
onwettige handelingen niet "witgewassen" mogen worden.
5. Loyaliteit als Verbindende Professionaliteit Loyaliteit
binnen Justitie is een oproep tot een professionele, open en menselijke
houding. Traditioneel focust de Justitie op "ambachtelijke
professionaliteit" (deskundige toepassing van regels). Hoewel belangrijk
voor rechtsgelijkheid, kan dit leiden tot een gevoel van onrechtvaardigheid bij
burgers omdat het te veel gericht is op de regels en te weinig op de mens en
het resultaat.
De tekst pleit voor een bredere benadering: "integrale
loyaliteitszorg" in plaats van alleen "integrale
kwaliteitszorg". Dit betekent:
• Verruiming van de individuele blik: Naast
juridische kennis is er bewustzijn nodig over de eigen rol in de rechtsstaat en
professionele basiswaarden. Er moet ruimte komen voor een "gezamenlijk
maatgevoel" over kernvragen zoals rechtvaardigheid en respect.
• Intervisie en dialoog: Regelmatig overleg
en dialoog tussen collega's zijn essentieel om nieuwe inzichten te krijgen, de
eigen aanpak te evalueren en een lerende cultuur te creëren.
• Balans tussen tijdigheid en kwaliteit: Hoewel
een snelle Justitie belangrijk is ("Justice delayed is Justice
denied"), mag snelheid niet ten koste gaan van grondig onderzoek,
respectvolle behandeling en een eerlijke uitspraak.
• Professionele standaarden: Het
ontwikkelen van professionele standaarden kan bijdragen aan collectief
vakmanschap, maar deze mogen niet te veel rigide regels worden die vrijheid en
ontwikkeling belemmeren. Ze moeten dienend zijn aan de organisatie en de
verwachtingen van de rechtszoekende.
• "Outside-in" benadering: De
Justitie moet meer kijken naar hoe de buitenwereld (de rechtszoekende en de
samenleving) de kwaliteit van het werk ervaart, en niet alleen intern naar de
regels kijken.
6. Conclusie Justitie en Politie hebben veel
macht, en burgers verwachten dat deze macht wordt uitgeoefend door mensen
van onbetwistbare loyaliteit, bekwaamheid en hoge persoonlijke normen.
Het gaat niet alleen om het juridische eindresultaat, maar ook om de integriteit
van het proces. Loyaliteit gaat verder dan wettelijke verplichtingen; het
omvat ook wijsheid, menselijkheid en ernst. Uiteindelijk is
loyaliteit een keuze die sterke geesten durven te maken om
gezamenlijk te bouwen aan een kwaliteitsvolle en evenwichtige Justitie.